Kapitalizm Bitti mi? Yeni Dönem: Tekno-Feodalizm

Bir dönemin sonuna mı geldik? Kapitalizmin çatırdadığını, yerini yeni bir “tekno-feodal” düzene bıraktığını konuşuyoruz artık. Üstelik bu sadece akademik tartışmalarda değil, sokakta da hissediliyor. Hepimizin günlük yaşamındaki alışkanlıklar, satın almalar, iş yapış biçimleri — hepsi büyük teknoloji devlerinin ellerinde şekilleniyor.

Bir zamanlar üretim araçlarını elinde tutan “burjuvazi” vardı. Bugün ise “bulut lordları” sahnede. Apple, Amazon, Meta, Google… Onlar modern çağın toprak sahipleri. Bizler ise, onların dijital arazilerinde yaşayan kiracılar gibiyiz. Verilerimizi veriyoruz, algoritmalarına uyuyoruz, platformlarının kurallarına göre iş yapıyoruz. Bir uygulama geliştirmek mi istiyorsun? %30 komisyonla App Store’un kapısından geçeceksin. Küçük bir e-ticaret markası mısın? Amazon’un kurallarına boyun eğmeden ürün satamayacaksın. Amazon’da satıcıların, platformun algoritmalarında geriye düşmemek için rakiplerinin fiyatlarını otomatik botlarla takip edip saniyeler içinde değiştirmek zorunda kalmaları. Satıcı kendi markasının değil, Amazon’un algoritmasının kölesi oluyor.

Klasik kapitalizmin mantığı üretmek ve satmaktı. Şimdi işler değişti: Artık değer yaratmak üretimden çok “erişim ve kontrol” üzerinden geliyor. Yani üretimden değil, kiradan kazanılıyor. Feodal beylerin toprağı vardı; bugünün teknoloji devlerinin verisi, ağı, bulutu var. Mesela Microsoft’un bulut işinden elde ettiği gelir, yazılım lisans satışlarını çoktan geçti. Artık ürün satmıyorlar, erişim kiralıyorlar. Netflix’in DVD kiralama işinden “abonelik” modeline kayışı da aynı dönüşümün sembolü.

Ama mesele sadece ekonomi değil. Çalışma hayatı da baştan yazılıyor. Emeğin biçimi değişiyor. Fiziksel üretimin yerine algoritmalarla iç içe, veriyle harmanlanmış, sürekli izlenen bir emek yapısı geliyor. “Platform işçileri”, “gig ekonomisi”, “freelancer orduları”… Hepimiz bir noktada sistemin veri sağlayan parçalarıyız. Çin’de 200 milyondan fazla insan “gig ekonomisi” işlerinde çalışıyor — yemek kuryeleri, canlı yayın moderatörleri, hatta oyunlarda “bot” gibi davranarak puan kasan insanlar. Modern serfler bunlar.

Şimdi kritik soru şu: Bu bir “kapitalizmin ölümü” mü, yoksa onun evrimi mi? Bazı düşünürlere göre kapitalizm çoktan öldü. Teknoloji tekellerinin “kira toplama” modeli artık üretim temelli kapitalizmin yerine geçti. Diğerleri ise bunun sadece yeni bir evrim olduğunu söylüyor: Kapitalizmin kılık değiştirmiş hâli. Ne olursa olsun ortada koca bir gerçek var: Bildiğimiz kapitalizm artık eski kapitalizm değil. Düşün: Google, 2023 yılında reklam gelirlerinden 224 milyar dolar kazandı. Ama bu paranın büyük kısmı senin arama sonuçlarını “kiraya vermekten” geliyor. Yani bir şey üretmekten değil, görünürlüğe sahip olmaktan.

Türkiye gibi ülkeler içinse mesele çok daha stratejik. Eğer kendi platformlarını, veri merkezlerini, dijital markalarını kurmazsan; başkasının dijital arazisinde, hep kiracı olursun. Vergi toplayamazsın, kendi regülasyonunu işletemezsin, iş gücünü geleceğe taşıyamazsın. Hindistan, 2020’de “Unified Payments Interface” (UPI) adında devlet destekli dijital ödeme altyapısı kurdu. Bugün günde 500 milyon işlem bu platformda dönüyor. Eğer bunu yapmasalardı, tüm ülke Google Pay veya Apple Pay’in dijital serfi olacaktı.

Yakın gelecekte bizi üç büyük çatışma bekliyor:

1. Devletler vs. Teknoloji Şirketleri: Regülasyon savaşları.

2. Platformlar vs. Kullanıcılar: Veri mülkiyeti kimin olacak?

3. Eski emek vs. Yeni emek: Çalışma hayatının tanımı nasıl değişecek?

Eğer bu sorulara yanıt bulamazsak, hepimiz dijital serfler olarak kalacağız. Ama eğer doğru stratejiler geliştirilirse, bu tekno-feodal düzende bile “özgür bölgeler” yaratmak mümkün. Açık kaynak, yerli platformlar, veri kooperatifleri, merkeziyetsiz teknolojiler… Hepsi modern çağın “isyan bayrakları” olabilir.

Belki kapitalizm henüz ölmedi, ama emin olun: başka bir şeyin doğum sancılarını yaşıyoruz. Adı ister tekno-feodalizm olsun, ister kapitalizmin mutasyona uğramış hali… Bildiğimiz dünya geri gelmeyecek. Ve biz, tam da bu dönüşümün ortasında yaşıyoruz.